گزیده عکس های تاریخی دوره قاجار/ 1396

این کتاب گزیده عکس های تاریخی دوره قاجار موجود در آرشیو اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه است.

در مقدمه کتاب معاونت پژوهشی و مطالعاتی مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی پیرامون رابطه عکس و عکاسی با تاریخ نگاری و هدف از انتشار این مجموعه آورده است:

“…با آنکه عکس  به عنوان سند تصویری نقش بسیار سازنده ای در تاریخ نگاری دارد و در واقع می‌توان گفت که مطرح شدن عکس به عنوان یک سند خود از جمله مباحث روش شناختی در تاریخ است. اما به نظر می رسد یکی از مشکلات موجود این است که هنوز آگاهی کافی نسبت به اهمیت و فنون بایگانی آرشیو عکس و نقشی که در شکل گیری هویت و حافظه تاریخی ما دارد به خوبی شکل نگرفته است.

شاید بیراهه نباشد اگر بگوییم هنوز رابطه عکس و عکاسی با تاریخ نگاری ابهام دارد. جایگاه عکس در تاریخ نگاری ما هنوز به طور مشخص شناخته نشده است. شاید زمان نیاز است تا اهمیت آن برای محققان در حوزه تاریخ روشن گردد و قطعاً یکی از اقدامات شایسته که می‌تواند به این امر کمک نماید سازماندهی و انتشار عکس های تاریخی است، تا روزنه ای برای دستیابی محققان علاقه‌مند به این منابع باز شود.

در همین راستا آرشیو اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه که یکی از قدیمی‌ترین مراکز آرشیوی کشور محسوب می‌شود، اقدام به ساماندهی آرشیو عکس خود نموده است که گامی هر چند کوچک اما شایسته توجه در این راستا محسوب می شود.
با توجه به اینکه دیپلماتها و سفارتخانه‌های ایران به دلیل ماهیت موضوع و حضور در خارج از کشور زودتر از دیگر افراد و نهادها به تجهیزات عکاسی و عکاسان دسترسی داشتند. لذا این مرکز دارای آرشیو غنی از عکس های منحصر به فرد که مربوط به تاریخ دیپلماسی ایران می باشد. از آنجا که ارزش تاریخی و هنری این عکس های قدیمی بر کسی پوشیده نیست و انتشار مجموعه‌ای از آنها می‌تواند مورد توجه و استفاده علاقمندان به این هنر قرار گیرد.
اثر پیش رو با عنوان گزیده عکس های دوره قاجار نخستین گام در این راه است که امید می‌رود که تداوم یابد و به تدریج امکان دسترسی علاقه‌مندان و پژوهشگران به عکس‌های این مرکز فراهم گردد…”

‎در ادامه گروه پژوهشی اداره اسناد توضیحاتی درباره ی چگونگی جمع آوری این مجموعه داده است:

مجموعه عکس های موجود در آرشیو اداره اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت خارجه بر اساس نحوه پیدایی و شکل‌گیری، روایتگر وجه دیگری از تاریخ ملی و روابط خارجی ما هستند که انجام اقدامات ویژه برای نگهداری و ساماندهی شکلی و اطلاعاتی ضروری بوده است.
در پی یافتن راهکارهای مناسب با موافقت مسئولین این اداره، در تابستان ۱۳۹۳ افتخار همکاری با اداره مزبور فراهم و کار ساماندهی عکس ها به تدریج با فراهم نمودن امکانات اولیه شروع شد.

ابتدا حدود ۱۰ هزار عکس بر اساس زمان، مکان و نام عکاس تفکیک و مجموعه سازی شد. سپس عکس های دوره قاجار از نظر موضوعی مورد تحقیق و بررسی قرار گرفت. از میان عکس های دوره قاجار تعداد ۱۹۴ قطعه عکس برای انتشار انتخاب شد. معیارهای موثر در این گزینش عبارتند از در اولویت قرار دادن نسخه های منحصر به فردی که با موضوع تاریخ دیپلماسی مرتبط باشند و همچنین عکس هایی که چاپ اصلی آنها در مجموعه موجود است.
گفتنی است که در مجموعه عکسهای مخزن قاجار این اداره، از نظر شکلی تنها دو آلبوم منسجم و صحافی شده موجود است، که یکی از آنها آلبوم نمایشگاه ایران در آنورس می‌باشد. این عکس ها از نظر زمان مکان و عکاس مشترک هستند. آلبوم دیگر، آلبوم بنا هاست که شامل تعدادی عکس از حداقل دو عکاس است که در زمان های متفاوت عکسبرداری شده و در زمان نامشخصی در آلبوم گذاشته شده‌اند.

اثر حاضر از سه فصل تشکیل شده که در فصل اول آن به اختصار، تاریخ عکاسی جهان و ایران و مراکز آرشیوی داخلی مورد بررسی قرار می گیرد.
فصل دوم که مهمترین قسمت کتاب است به شرح عکس ها و آلبوم ها پرداخته و تلاش شده تا اطلاعات کامل از عکس ها ارائه گردد.
فصل سوم به بررسی اسناد و شرح حال رجال و خلاصه شرح عکاسان و استودیوها می پردازد.

عکس ها بر اساس موضوع در چهار بخش چهره ها، رخدادها، مکان ها و کارت پستال ها طبقه بندی شده اند که در هر بخش تلاش شده توالی زمانی رعایت شود.بخش چهره ها به پنج گروه درباریان، شخصیت ها، دیپلمات ها، مجموعه عکس ۱۹۱۵ و ناشناس تقسیم شده است و در هر گروه عکسهای تک چهره و گروهی از هم جدا شده اند. محدوده زمانی از دوران ناصرالدین شاه تا سال ۱۳۰۵ هجری شمسی است.