کاوش در ایران /عکس های ریش اف.اشمیت/ هایده مشایخ /1397

کتاب کاوش در ایران که به نمایش عکس های ریش اف. اشمیت در سال های 1309 تا 1319 از ایران می پردازد که توسط عایشه گورسان-سالتسمان گردآوری و نوشته شده است.

در بخشی از پیشگفتار کتاب پیرامون اریش اف و محتوای کتاب چنین آمده است:
“… تا اواخر نیمه ی اول سده ی بیستم میلادی به جز حفاری هایی که مدتی در انحصار فرانسویان بود، ایران از نظر کاوش های باستان شناسی همچنان ناشناخته مانده بود. پروژه ی دامغان اولین برنامه ی اکتشافات باسنان شناسی آمریکایی ها در ایران بود. کتاب حاضر به شرح و توصیف آن می پردازد.

در خرداد 1310/ ژوئن 1931 موزه ی باستان شناسی و انسان شناسی دانشگاه پنسیلوانیا نخستین هیئت اکتشافی باستان شناسی را با همکاری موزه ی هنری فیلادلفیا ( در آن زمان موزه ی هنری پنسیلوانیا) به ایران (در آن زمان پرشیا) اعزام کرد. مأموریت این هیئت، که در ایران به هیئت مشترک باستان شناسی معروف بود، عبارت بود از حفاری های دوره ی مفرغ در تپه حصار (4500- 2000 پ.م) در نزدیکی شهر دامغان، واقع در شمال شرقی ایران، و کاخ ساسانی (سده ی سوم تا هفتم میلادی) که بر ویرانه های این سکونتگاه بنا شده بود. این کاخ مجموعه بناهای عظیمی بود با گچبری های چشمگیر از دوران پیش از اسلام.

در طی نخستین فصل حفاری های تپه حصار، اشیای نفیسی همچون آرایه هایی از جنس طلا و مفرغ، سلاح ها، جواهراتی از جنس سنگ های نیمه قیمتی، ظروف سفالین و ظروف زیبای مرمرین به دست آمد. گزارش های آرتور پوب درباره ی حفاری های این کاخ ساسانی در نشریه ی ایلوستریتد لاندن نیوز و درباره ی یافته های دوران پیش از تاریخ، تبلیغات وسیعی در اروپا و ایالات متحده به راه انداخت. علاقه ی عمومی هم موجب شد منابع مالی فراهم شود، که هم تضمینی بود برای ادامه ی پروژه ی دامغان و هم موزه ی دانشگاه را قادر ساخت تا در دهه های آتی برنامه های پژوهشی را در ایران و خاور نزدیک به اجرا درآورد.

هوراس اف. جین مدیر موزه ی دانشگاه، اشمیت، باستان شناس جوان آلمانی را برای اجرای این پروژه منصوب کرده بود. پروژه ی دامغان موجب شد تا اشمیت به برنامه های جدید اکتشافی در محوطه ها و مناطق باستانی بی شماری در ایران رهنمون شود، در کار باستان شناسی جهان کهن مهارت یابد و بتواند همچون پژوهشگری خانه به دوش از زندگی لذت ببرد. با پشتکار و عزم راسخ اشمیت و جین، کار کاوش در پروژه ی دامغان تا دو فصل، از خرداد ماه 1310 تا دیماه 1311، ادامه یافت. این پروژه موفقیت عظیمی بود. نه تنها به سبب یافتن 5000شی ء و گورهای بی شمار، بلکه به این علت که یکی از نخستین پروژه های روشمند اکتشاف در ایران به شمار می رفت. اگرچه پروژه متکی به دقت روش شناسانه و نظریه ی باستان شناختی آن زمان نبود، اما شیوه ی مبتنی بر دانش انسان شناسانه ی اشمیت در آن روزگار حرکتی انقلابی به شمار می رفت. پروژه ی تپه حصار هنوز هم پایه و اساس کار بررسی و تفسیر توالی فرهگ ها در منطقه است.

در پایان فصل دوم کاوش، نیمی از یافته ها انتخاب و به موزه ی دانشگاه فیلادلفیا ارسال شد. نیم دیگر طبق بند مربوط به تقسیم یافته ها در قانون جدید عتیقات ایران به موزه ی تهران واگذار شد. موزه ی هنری فیلادلفیا سهم خود را از گچبری های معماری تنها از حفاری های کاخ ساسانی به دست آورد. اشمیت و گروه او، نزدیک به 2600 عکس سیاه و سفید گرفتند، که بعضی از آن ها کیفیت بی نظیری داشتند و در آلبوم هایی گذاشته شدند. اشمیت گزارش های اولیه‌ی پروژه ی دامغان و اکثر اسناد میدانی را به آرشیو موزه ی دانشگاه واگذار کرد.

اشمیت یک سال بعد باز هم به ایران آمد که محصول آن اولین کاوش علمی در چشمه‌علی ری بود که تا دو سال ادامه پیدا کرد و بعد، به پژوهش در تخت جمشید و لرستان پرداخت. همچنین او توانست، در سال ۱۹۳۵ با همکاری مری هلن که یک جهانگرد میلیونر بود و با هواپیمای شخصی خود سفر می‌کرد، به عکسبرداری هوایی بر فراز شهرهای باستانی ایران دست زند. او که متولد ۱۸۹۷ بود، تا چند سال پیش از مرگش در ۱۹۶۴، به تدریس در دانشگاه شیکاگو مشغول بود.

عکس‌های اشمیت که «۱۵ آلبوم قطور عکس» بود، در آرشیو باقی ماند تا نظر «عایشه گورسان – ‌سالتسمان» (Ayse Gursan-Salzmann)، عضو هیات علمی موزه باستان‌شناسی و انسان‌شناسی دانشگاه پنسیلوانیا، را به خود جلب کرد: «هنگامی‌که در آرشیو موزه دانشگاه درباره سفال عصر مفرغ تپه حصار تحقیق می‌کردم به این عکس‌ها علاقه‌مند شدم. تصادفا به مکاتباتی دست یافتم که طی ده سال میان اشمیت و مدیر موزه دانشگاه و دیگر پژوهشگران و دولتمردان ردوبدل شده بود، اشاره اشمیت به عکس‌های آن منطقه باعث شد که من از حفاری‌ها و سفر در خاورنزدیک را مرور کنم. اکثر عکس‌ها مربوط به پروژه دامغان است ولی عکس‌هایی از سفر اشمیت به محوطه سومری «فارا» در عراق، از طرف موزه دانشگاه و اکتشافات بعدی او در ایران نیز وجود دارد….”

هایده مشایخ که خود از پژوهشگران برجسته عرصه تاریخ و باستان‌شناسی است، «کاوش در ایران» (Exploring Iran, The Photography of Erich F. Schmidt, 1930-1940) را ترجمه کرده و آن‌ را انتشارات علمی و فرهنگی در ۲۸۸ صفحه منتشر کرده است.

جالب آنکه طبق آنچه نویسنده اثر می‌نویسد، در نسخه فارسی افزون بر ۶۴ قطعه عکس در نسخه اصلی که در سال ۲۰۰۷ منتشر شده است،  ۸۸ قطعه عکسی که در لوح فشرده ضمیمه کتاب بوده نیز آمده است.

این کتاب پیش‌تر در سال ۱۳۹۱ توسط محمدرضا رفائی ترجمه و با نام «اکتشاف در ایران: خاطرات باستان‌شناسی اریک اشمیت ۱۳۰۹ – ۱۳۱۹» از سوی کارگاه هفت هنر منتشر شده بود.